Четдан келтирилган молларни нархи ўзимизнинг маҳаллий моллардан анча юқори. Кўпинча фермерлар фақат кредит маблагълари эвазига мол олиб кела олади, чунки бу жараён катта инвестициялар талаб этади. Лекин, уларни боқиш қанчалик фойдали? Қанча вақтда уларни олиб келган хўжаликлар кредитларни қайтара олади ва қолаверса, хўжаликдаги доимий харажатларни қоплай оладиларми? Ушбу саволларга қуйида жавоб беришга ҳаракат қиламиз.
Ҳозирги пайтда Ўзбекистон бозорига қорамолчилик маҳсулотларига бўлган талаб юқори ва аҳолининг ўсиши, унинг ижтимоий аҳволининг яхшиланиши ушбу талабнинг доимийлигини таъминлаши шубҳасиз. Демак, бизнеснинг асосий мезони, яъни маҳсулотга бўлган талаб мавжудлиги бундай фаолиятни бошлашга ёки давом эттиришга (ривожлантиришга) ундайди.
Иккинчи масала, гўшт ва сут ишлаб чиқариш жараёнларини рентабеллиги, ёхуд фойдалилиги. Айниқса, четдан олиб келинадиган қорамолларни парваришлаш қанчалик фойдали? Биз бу саволни сут йўналишидаги Голштин зотли сигирларда кўриб чиқсак.
Сут йўналишидаги қорамолларнинг энг сермаҳсули бу Голштин зотли сигирлар. Бундай зотга мансуб ҳомиладор гъунажинларни импорти ҳозирда кенг тарқалган ва уларни сотиб олиш унчалик катта муаммо эмас. Бу сигирлани Ўзбекистон шароитида 25 литр ва ундан ортиқроқ сут беришини ҳисобга олсак, улар оддий хўжаликни жадал сутчилик хўжалигига айлантириши муқаррар.
Албатта, бундай сигирларни озуқага ва парвариш шароитларига бўлган талаблари анча юқори. Хўжаликдаги мол бош сонидан қатъий назар қилинаётган харажатлар ва олинаётган маҳсулот миқдорини ҳисоблаб бориш жуда муҳим. Қуйидаги жадвалда кунига 25 литр сут берадиган ва тана вазни 550-600 кг ни ташкил этган сигирлар учун озуқалар миқдори ҳозирги нарх-наволар билан келтирилган (январ, 2020).
Сигирлар одатда бир йил ҳисобида 305 кун сут беради ва 60 кун дам олиб, навбатдаги сут бериш даврга тайёрланади. Сутдан ташқари бизнес режада сигирлардан олинадиган бузоқлар ва гўнгни ҳам инобатга оламиз. Бунда бир йиллик наслли гъунажинларни ўртача нархи (тана вазни 280-300 кг) 12 млн. сўм бўлса(280 кг х 40.000 сўм), уларга шу давргача кетадиган харажатлар 5 млн. сўмни ташкил этади. Шу билан бирга, Голштин зотли сигирлардан бир йилда 8 тонна гўнг олинади. Ҳозирда бир тонна гўнгнинг нархи 200 минг сўм бўлса, 8 тоннаси 1,6 млн. сўм. Сигирлар 60 кун сутдан чиққан даврда ўртача 1.080.000 сўмлик озуқалар истеъмол қилади.
*Ўзбекистон шароитидаги оммалашган озуқалар мисолида
** Ёғлилиги 3,8%ли сутнинг энг паст улгуржи харид нархи
Агарда сутчилик хўжалигида барча озуқалар сотиб олинса, юқоридаги жадвалдан келиб чиққан ҳолда бир литр сутнинг таннархи 2.072 сўмга тенг. Демак, бундай ҳолатда ушбу бизнесдан оладиган даромад қуйидагича бўлади:
1 шартли қорамол (йилқи) учун чорва фермер хўжаликларига ажратиладиган ер майдонлари*:
Тошкент, Фаргъона, Наманган, Андижон, Самарқанд, Хоразм вилоятларида бир бош шартли мол учун 0,3 га сугъориладиган ерл берилади. Лалми шартли сугъориладиган ерлардан 0,45 га, сугъорилмайдиганидан эса 1,5 га.
Сурхондарё, Қашқадарё, Қорақалпогъистон Республикаси, Навоий, Бухоро, Жиззах, Сирдарё вилоятларида эса бир шартли молга 0,45 га сугъориладиган ер берилади. Қолган ерлардан 1,5 га.
*10 қўй бир шартли молга тенг. Шу билан бирга 250 товуқ ҳам.
Сигирларни оптимал сонини ҳисоблаш.
Агар бир бош сигир бир йилда 300 кун сут берса, унда улуксиз сут ишлаб чиқариш ва етказиб беришни таъминлаш учун 6 дан кўп сигирлар подасини шакллантириш мақсадга мувофиқ бўлади, бунда 5 боши доимий равишда сут беради.
Тўгъридан тўгъри харажатлар билан бирга фермерлар учун қўшимча харажатлар келиб чиқади (асосий воситаларнинг аммортизатсияси, электр энергия, мол-мулк солигъИ ва бошқа доимий харажатлар). Ҳар бир фермер учун бундай харажатлар ҳажми ҳар хил бўлиб, бинолар, иншоотлар ва ер майдонларининг нархига богълиқ. Бу харажатлар доимий бўлиб, ишлаб чиқариш ҳажмига богълиқ эмас.
Самарали хўжаликлар учун қўшимча харажатлар оптимал миқдорда тўгъридан-тўгъри харажатларнинг 20% дан кўп бўлмаган миқдорида ўрнатиш тавсия этилади. Шу сабабли чорва молларининг энг мақбул миқдори қуйидаги усул бўйича ушбу харажатлар қийматига қараб белгиланади:
1. Фермер хўжаликнинг харажатлари 6 га кўпайтирилади. Кутилаётган миқдордан фермер хўжалигининг умумий харажатлари олинади.
2. 1 бош сигир учун тўгъридан-тўгъри ва қўшимча харажатларни аниқлаш:
Бунинг учун тўгъридан-тўгъри харажатлар 1,2 га кўпайтирилади, яъни:
21.621.000 х 1,2 = 25.954.200 сўм
Фермер хўжалигини даромадларини ҳисоблаш.
Фермер хўжалигининг кутилаётган пул оқимини ҳисоблашда 2 чи устундаги рақамлар сигирлар сонига кўпайтирилади.
Зотдор сигирни сотиб олишда олинадиган даромад:
1 сигирнинг нархи 2.100 € (евро)
Конвертатсия курси 1 € (евро) – 12.162 сўм (12.09.2020)
Сигир нархи сўмда 2.100 х 12.162 = 25.540.200 сўм. Инвестиция самарадорлиги: даромаднинг инвестицияларга нисбати 10.145.800 / 25.540.200 = 39.7%
Маблагъларнинг бундай қайтишида фермернинг сигирга қилган харажатлари 3 йил ичида қопланади.
Агар фермер сигирлар сонини кўпайтирса, таққослаган ҳисоблар ўзгаради, лойиҳа рентабеллиги ошади.
Манба: Қорамолчиликка фаол инвестициянинг асосий мезонлари. Ҳ. А. Ҳамдамов, Ф. А. Худоёрова ва бошқалар. манба: @chorvasos