Кунжут – Ўзбекистонда қадимдан экиладиган асосий мойли экинлардан бири. У уруғи таркибидаги мой миқдори бўйича мойли экинлар орасида биринчи ўринни эгаллайди. Совуқ пресслаш (жувозда) йўли билан олинган кунжут хуштаъмлиги бўйича зайтун мойига тенглашади.
Кунжут уруғидан кондитер саноатида, медицинада, шунингдек консервалар тайёрлашда фойдаланилади. Конфетлар, шарқ ширинликлари, турли ҳолвалар, нон маҳсулотлари тайёрлашда ишлатилади.
Иссиқ пресслаш йўли билан олинган ўсимлик мойи техник мақсадларда ишлатилади, шунингдек, уни куйдириб қурумидан аъло сифатли туш тайёрланади.
Кунжут уруғида 48-65 % мой, 16-19 % оқсил, 15,7-17,5 % эрийдиган углеводлар сақланади. Совуқ пресслашда олинган кунжараси таркибида 40 % оқсил, 8 % ёғ сақланади ва у кондитерликда ишлатиладиган ун, ҳолва тайёрлашда, шунингдек, чорва моллари учун концентрланган озиқа сифатида фойдаланилади. Иссиқ пресслашда ҳосил бўлган 100 кг кунжарасида 1З2 о.б. сақланади.
Кунжутнинг ватани Африка. Ўзбекистонга кунжут Панжоб (Покистон) орқали кириб келган. Марказий Осиё мамлакатларида кенг тарқалган.
Жаҳон деҳқончилигида кунжут 7 млн гектар майдонга экилади. У Ҳиндистон, Покистон, Хитой, Бирма, Мексика, Африкада кўп экилади.
Ўзбекистонда кунжут суғориладиган ва лалмикорликда етиштирилади. Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 2-2,5 т/га, лалмикорликда 1-
1,5 т/га.
Ботаник таснифи. Маданий ёки Ҳинд кунжути – Sesamum indicum L. бир йиллик ўсимлик. Кунжутсимонлар оиласига мансуб. Унинг 19 тури маълум, аммо экиладиган ҳамма навлар маданий кунжут турига киради.
Кунжут тупроқда 1,2-1,5 м чуқурликка кириб борувчи ўқ илдизга эга. Поясининг бўйи суғориладиган ерларда 100-150 см, лалмида 50-80 см, тўрт ёки саккиз қиррали, яшил туклар билан қопланган. Туклар нав хусусиятларига қараб зич ёки сийрак бўлиши мумкин. Пояси айрим навларида шохланувчан, шохлари юқорига қараб ўсади. Бир туп ўсимликда 4-12 шох ҳосил бўлади. Шохланмайдиган шакллари ҳам бор.
Барглари бандли, қарама-қарши ёки навбатлашиб жойлашган. Поянинг пастки қисмида бутун, ўртасида бўлакланган, юқоридаги барглар тор, ланцетсимон.
Гули бешталик типда, барг қўлтиғида 1-3 та ҳосил бўлади. Гул банди калта жойлашишига қараб бир гулли ва уч гулли шакллари фарқланади. Тожибарглари пушти, бинафша, оқ. Косача ва тожибарглари тукли. Ўзидан чангланади, аммо четдан асаларилар ёрдамида ҳам чангланиши мумкин.
Меваси яшил, тукли, узунчоқ кўсакча. Кўсаги 2 ёки 4 мева баргидан иборат, четлари ичкарига қайтиб сохта пўст ҳосил қилади. Айримларида сохта тўсиқлар яхши ривожланган бўлади. Кўсаклар чатнаб очилади. Кўсакчада тўсиқлар бўлса уруғлар тўкилмайди, тўсиқ бўлмаса тўкилади. Тўсиқли кўсакчалар ўсимлик пишгандан кейин илдизи юқорига кўтарилиб силкитилса уруғи тўкилади. Селекция йўли билан пишганда кўсаклари ёрилмайдиган навлар яратилмоқда. Кўсаклар 4-8 уяли, бўйи 4 см, эни 0,9 см. Бир туп ўсимликда 20-100 та кўсак ҳосил бўлади. Битта кўсакда 70-80 та уруғ бор. Уруғи майда, тухумсимон, бўйи 2,7-4 мм, эни 1,7-1,9 мм, 1000 уруғ вазни 2-5 г. Ранги оқ, қўнғир, жигарранг, қора. Биологик хусусиятлари. Кунжут иссиқсевар ўсимлик, уруғлари 1516 0С ҳароратда уна бошлайди, майсалари қийғос униб чиқиши учун 1820 0С ҳарорат талаб қилинади. Ҳарорат 23-25 0С бўлганда экиш-униб чиқиш даври қисқаради. Совуққа чидамсиз, майсалари 0,5-1 0С совуқда нобуд бўлади. Ўсиш даврининг бошланишида ҳаво ҳарорати паст бўлса ўсимлик секин ривожланади, сарғаяди, нимжон бўлади. Шунинг учун кунжут экишда энг қулай экиш муддатлари танланиши керак.
Ҳаво ҳарорати –2 0С да гуллари сўлийди; -3 0С да вояга етган ўсимликлар ҳам совуқдан нобуд бўлади. Кунжутнинг ўсиши, ривожланиши учун энг оптимал ҳарорат 25-30 0С. Ҳарорат 12-15 0С да пасайганда кунжут ўсишдан тўхтайди. Ўсув даврида 2200-2500 0С фаол ҳарорат талаб қилинади.
Ўсув даврининг бошланишида ўсимлик секин ривожланади, гуллашга 10-12 кун қолганда ўсиш тезлашади. Гуллаш даври тез ўтади.
Ёруғликка талаби. Кунжут ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги. Шимолда кунжутни ўсув даври чўзилади, кўпинча пишмай қолади.
Намликка талаби. Кунжут қурғоқчиликка чидамли, аммо нам билан таъминланганлик ошиши билан ҳосилдорлик ҳам ошади. Намга энг талабчан даври униб чиқишдан гуллашгача.
Лалмикорликда йиллик ёғингарчиликлар миқдори 350-400 мм бўлган тоғли ва тоғ олди минтақаларида кунжут яхши ҳосил беради.
Тупроққа талаби. Таркибида органик моддалар кўп, унумдор, бегона ўтлардан тоза, ғовак тупроқларда яхши ўсади. Оғир лой, шўр тупроқлар кунжут учун яроқсиз.
Ўсув даври – 73-150 кун. Навлари эртапишар, ўртапишар, кечпишар гуруҳларга бўлинади. Эртапишар навлар 75-78, ўртапишарлар 85-110, кечпишарлар 120-150 кунда пишиб етилади. Ўсув даври об-ҳаво, қўлланилган агротехника ва навларга, боғлиқ ҳолда ўзгаради.
Навлари. Ташкентский-122 Ўзбекистонда 1942 йилдан бошлаб ҳамма вилоятларда туманлаштирилган. Суғориладиган ерларда бўйи 150 см, суғорилмайдиган шароитда 100 см, 1000 уруғнинг вазни 3-3,5 г. Кечпишар, ўсув даври суғориладиган ерларда 136 кун, лалмикорликда 110 кун. Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 17,3-20 ц/га. Уруғида мой миқдори 56-61 %.
Ўзбекистонда Ташкентский-122 нави ҳамма вилоятларда экиш учун Давлат реестрига киритилган. Қўйидаги навлар ҳам респуликамизда кенг тарқалган: Серахский-470, ўртапишар, ўсимлик бўйи 60-100 см. Кубанец-55. Бўйи 100-110 см. Эртапишар.
Кунжут агротехникасининг хусусиятлари. Ўзбекистонда кунжутнинг Ташкентский-122, Серахский-470, Кубанец-55, Хоразм ва Хива, Фарғона водийси жайдари кунжут навлари экилади.
Кунжут учун энг яхши ўтмишдошлар – кузги дон экинлари, маккажўхори, дуккакли дон экинлари, ғўза. У тупроқни ишлашга, ўғитлашга жуда таъсирчан. Гўнг кунжутдан олдинги экинга солинганда яхши натижа олинади. Тўла маъданли ўғитлар меъёри азот-90, фосфот-90, калий90 кг/га солинади. Кунжут энг юқори қўшимча уруғ ҳосилини беради. Ҳар гектарга 15-20 т гўнг ва N30Р30К30 кг солинганда ҳам олинган уруғ ҳосили энг юқори бўлиши кузатилган.
Кунжут экилаётганда қаторлар ёнидан 1 ц/га гранулаланган суперфосфатни солиш жуда самарали.
Кунжут озиқ моддаларни 67 % гуллаш ва ундан кейинги ривожланиш фазаларида ўзлаштиради. Шунинг учун иккинчи жуфт ҳақиқий барглар ҳосил бўлганда азот, фосфор, калий 10 кг/га меъёрда солиниши жуда самарали.
Кунжут лалмикорликда экилганда ўғит солинмайди экиш меъёри 3-4 кг/га. Тупроқни ишлаш кузги шудгор, баҳордаги бороналаш, икки култивация ва яна бороналашдан иборат.
Кунжут нам тупроққа, уруғ экиладиган қатламга 15-160С қизиганда, қатор оралари 45,60,70 см қилиб экилади. Экиш меъёри 5-8 кг/га. Экиш чуқурлиги 2-3 см. Уруғлар экилгандан кейин тишли ғалтаклар билан ғалтакланади. Ўсув даврида қатор оралари 3-4 марта ишланади. Қалин бўлса 6-7 см га бир туп ўсимлик қолдирилади, ягона қилинади.
Суғориладиган ерларда кунжут икки марта шоналаш ва ёппасига гуллаш фазаларида суғорилади. Тупроқ иқлим шароитига қараб суғоришлар сони учтага етказилиши мумкин. Суғориш меъёри 700-1000 м3/га. Экиш олдидан тупроқ қуриган бўлса экиш олди суғориши ўтказилади.
Кунжут уруғлари етилганда тўкилади. Шунинг учун ҳосилни йиғиштириш пастки кўсакчалар қўнғир рангга кирганда, аммо ҳали ёрилмаганда, уруғлар ўзининг ҳақиқий навга хос рангига кирганда бошланади. Ҳосилни икки фазали усулда йиғиштириш энг самарали.
Сараланган, тозаланган уруғлар намлиги 9 % дан ортиқ бўлмаган ҳолда сақланади.
