Ғўза куяси, Осиё ғўза тунлами, Миср ғўза тунламини ўтиш йўллари, ривожланиш хусусиятлари, карантин кураш тадбирлари.
Техник экинларнинг карантин объектлари. Ғўза куяси, Осиё ғўза тунлами Миср ғўза тунлами зарари, тарқалиши, морфологияси, биоэкологияси.
Ғўза куяси — Restinorhora gossypiella Saipd. Европанинг Албания, Греция, Испания, Италия, Югославия, Осиёнинг Афғонистон, Бангладеш, Бирма, Ветнам, Исроил, Ҳиндистон, Ливан, Покистон ва бошқа давлатларида, Африка қитасида, Океанияда, Марказий Америкадаги давлатларда ҳам тарқалган. МДҲ давлатларида рўйхатга олинмаган. Лекин уларни ўтиш хавфи жуда катга, чунки чегарадош мамлакатларда (Туркия, Афғонистон, эрон, Ироқ) бу зараркунанда кенг тарқалган.
Ғўза куяси ғўзани генератив органларини шонасини, гулини, кўсагини, чигитни ва ҳатго толани ҳам зарарлайди. Зарарланган шоналар гуллар қурийди ва тушиб кетади. Кўсаклар етилмай қолади, тола сифациз бўлади, бундан олинган чигитларни унувчанлиги камаяди. Зарарланган кўсаклар чирийди.
Имагоси. Капалаги қанотларини ёзганда 12-20 мм, танасининг узунлиги 6-10 мм, қанотлари йиғилганда дастлабки қорин сегментлари қисмининг кенглиги 3 мм. Боши ва кўкраги қизғиш жигарранг. Мўйловлари узун, эгилган туси жигарранг. Мўйловларининг биринчи бўғинида сийрак жойлашган беш-олтита қаттиқ қилчалари бўлади. Олдинги қанотлари оч кулранг рангда. Капалакнинг олдинги қанотлари ўткир учли, унчалик чегаралаб турмайдиган қора доғлар бор. Орқа қаноти олдингисидан бир мунча кенгроқ, уларнинг ташқи чети эса ранг-баранг товланиб турадиган очроқ тусда. Оёқлари тўқ қўнғир тусда. Ургочиси эркагидан генеталий бўйича фарқланади.
Тухумн. Чўзиқ Овал шаклида, узунлиги 0,52-0,54 мм, эни 0,24-0,025 мм., Тухумининг сирти тўр-тўр бўлиб, микроскоп остида кўрилганда ерёнғоқ пўстини эслатади. Эндигина қўйилган тухуми оқ, баъзан яшил бўлади.
Қурти. Танасининг асосий ранги сарғиш оқ, боши қорамтир. Янги чиққан қуртлар очиқ рангда, узунлиги 0,7-1,1 мм, катта ёшдагилари-пушти рангда бўлиб, узунлиги 10-12 мм, кенглиги 2,5 мм. сохта оёқларида 14 та илгакчалари бор. Қуртлар ҳаёти давомида 3 марта пўст ташлайди ва 4 ёшни ўтайди. Қурт танасидаги пушти ранг асосан тўртинчи ёшида пайдо бўлади. Ноқулай шароитда ғўза куяси қуртлари узоқ муддатли диапаузага кетиб ўз ҳаётчанлигини сақлаб қолади. Қурти узоқ диапаузага кетишга қодир бўлиб ўз ҳаётчанлигини сақлаб қолади.
Ғумбаги узунлиги 6-7 мм, эни 2,5-3мм, ранги қизғиш жигарранг танаси анча йўғон. Танаси қуюқ калта туклар билан қопланган, охирги сегментида йўғонлашиб эгилган тиканчаси бор.
Қуртлари дала шароитида ҳосил йиғилгандан сўнг тўкилган кўсакларда, йиғиб олинмаган пояларда, чигитларда қишлайди. Лекин Хитой энтомологларининг маълумотига кўра, дала шароитида ғўза куяси қуртларини бор йўғи 0,75 % и қишлайди, қолган 99 96 %и чигит сақданадиган омборларда, пахта тозалаш заводларида, ёғ заводлари омборларида, пахта толаси қолдиқларида қишлайди.
Имагоси ҳарорат 20 0С бўлганда пайдо бўлади. Капалаклар 14-20 кун яшайди. Уруғланган капалаклар шонага, кўсакларга 110 тадан қилиб 500 тагача тухум қўяди. Тухумдан чиққан қуртчалар кемириб зарарлаш натижасида уруғни, мева бошқа органларни йўқ қилади, толани зарарлаб ҳосилга катта зарар етказади. Озиқланган қуртлар даладаги кўсаклар ичида, омборларда, зарарланган уруғликда ғумбакка айланади. Ғумбакдан янги имаго чиқиши учун қуртлар думалоқ йўл очиб қўяди.
Мисрда ғўза куяси бир йилда 5-6 та, Хитойда 4-5 та авлод беради.
Ғўза куяси актив учиши орқали, уруғлик ва ғўза кўсаклари орқали тарқалади. Бундан ташқари бу зараркунанда зарарланган тола ҳамда уруғлик орқали тарқалади.
Карантин тадбирлар. Карантин остидаги материалларни кўриб чиқиш ва экспертиза қилиш.
Ғўза куяси тарқалган ҳудудлардан ғўза, коноп уруғлиги, пахта толаси, ғўза кўсаклари келтириш ман қилинади. Фақатгина илмий текшириш мақсадларда озроқ намуна келтиришга рухсат берилади. Қачонки, бу уруғлик, кўсаклар, пахта толалари, ренгенография қилингандан ҳамда умуман зарарсизлантирилгандан сўнг (бромметил орқали камераларда зарарсизлантирилади) махсус карантин рухсатномаси олингандан сўнг рухсат берилади. Бу олинган намуналар фақатгина карантин питомникларда текширилади. Хориждан келтириладиган пахта, каноп, жун толаларидан зараркунанда мослаша олмайдиган шимолий ғўза экилмайдиган ҳудудларда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ўсимлик қолдиқдари ва чиқиндилар ёқиб юборилади. Ғўза куяси тарқалганини аниқлаш учун ғўза куяси феромон тутқичи-госси-плюр дан фойдаланиб унинг ўчоғларини аниқлаш мумкин.
Осиё гўза тунлами — Spodoptera Litura Fabr.
Ҳиндистон, Ветнам, Хитой, Япония, Ява оролида, Австралия, Филиппин ва бошқа давлатларда тарқалган. Россиянинг Приморе ўлкасида учрайди. Осиё ғўза тунлами ғўза, маккажўхори, помидор, бақлажон, сабзи, карам, картошка, нўхат, беда, буғдой, атиргул, хризантема ва бошқа ўсимликларни зарарлайди.
Қуртлар ғўза барглари ва кўсакларига кучли зарар етказади. Ҳиндистонда тамаки ҳосилини 25-50 % гача пасайтирган (1967-1970). Малайзияда батат ўсимлигини 75 % гача зарарлаган, бунда 1 га ердаги Осиё ғўза тунлами қуртлари сони 1,5-28 мингтагача бўлган.
Имагоси қанотларини ёзганда 35-40 мм. Олдинги қанотлари чўзиқ-тўқ кулранг рангда, очиқ рангдаги йўл-йўл ва каттароқ буйраксимон доғлари бор. Олд қаноти учларида қора нуқталар бор. Орқа қанотлари оқ, ялтироқ.
Тухуми оч сарғиш рангда, думалоқ, устки қисми садафдай. Тухумини 2-3 тадан қилиб, бир-бирига тегиб турган ҳолда қўяди.
Қурти 6 ёшни ўтайди, янги чиққан қуртлар оч яшил рангда.
Кўкрак ва сохта оёқлари тўқ жигарранг, узунлиги 1,3 мм, охирги ёшдаги қуртлар оч жигарранг. Қорин сегментларини 1 ва 8-чиси қора доғли бошқа сегментларга нисбатан узунроқ. Доғлар тартибсиз формада. Боши тўқ жигарранг бўлиб оқ чоксимон,чизиқ ўтган. Олд кўкрак қалқончаси тўқ оқ нуқгалари бор. Кўкрак оёқлари қорин оёқчаларига нисбатан тўқроқ.
Ғумбаги ёнғоқ пўстига ўхшаш ранг узунлиги 19 мм гача. Сегментларида 6 жуфт нафас тешикчалари бор.
Ҳаёт кечириши. Ёзда бутун ривожланиши учун 33-35 кун ўтади, личинкалар 6 ёшни ўтайди. Бир мавсумда 4 авлод беради. Уруғланган урғочилар 2500 тагача тухум қўяди. Тухумларини 200-600 тадан қилиб баргларга қўяди.Капалаклар учиб узоқ масофага миграция қилади. Кўчатлар, сабзавот мевалари, ғўза кўсаклари орқали тарқалади.
Карантин тадбирлари. Келтирилаётган помидорларни, бақлажон, дуккаклилар, кунгабоқар саватчаларини ғўза кўсакларини, атиргул, хризантема ва бошқаларни текшириш. Зарарланган маҳсулотларни зарарсизлантириш топшириш пунктларида қайтадан текшириш. Далаларда ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган услублардан фойдаланиб текширишлар олиб бориш.
Кураш чоралари. Осиё ва Миср ғўза тунламлари тарқалган ўчоқларни аниқдаш учун жинсий феромонлар қўлланилади ва ўчоқлар йўқ қилинади. Миср ғўза тунлами 4 компонентдан иборат бўлиб, улар ичида самаралиси цистранс- 9, 11-тетрадецилацетатлардир. Улар эркак тунламларни узоқ масофадан жалб қилади.
Миср ғўза тунлами (Spodoptera littoralis Boisd)
- Миср ғўза тунлами капалаги. 2.Миср ғўза тунлами ғумбаги. 3. Осиё ғўза тунлами ғумбаги.
ГЕОГРАФИК ТАРҚАЛИШИ – европа: Буюк Британия, Германия, Греция, Дания, Испания, Италия, Крит, Голландия, Малта, Маёрка, Португалия, Швеция Финландия, Осиё: Баҳрайн, эрон, Ироқ, Исроил, Иордания, Кипр, Ливан, Покистон, Саудия Арабистони, Сурия, БАА, Туркия, Африка. Ўзбекистонда учрамайди.
БЕЛГИЛАРИ – Тухуми 0,6 мм. Личинкаси 4-4,5 см узунликка эга бўлади. Ғумбаги қизғиш жигаррангли бўлиб 1,6-2 см узунликка эга. Вояга етган ҳашарот сариқ жигаррангли, узунлиги 1,5-2 см, қанотларини ёзганда 31-41 мм бўлади.
ЗАРАРИ – Ғўза, картошка, кунгабоқар, беда, себарга, помидор, бамия, карам ва бошқа жами 40 оилага мансуб 87 турдан ортиқ ўсимликка зарар етказиши аниқланган. Миср ғўза тунлами ғўза, картошка, макқажўхори, тамаки, карам, соя, атиргул ва дуккаклиларни зарарлайди. Мисрда бир неча йиллар бу тунлам таъсиридан 75 % гача ғўза ҳосили йўқотилган.
Таърифи. Капалаги ташқи томондан, рангли, қанотларидаги сурати билан Осиё ғўза тунламига мутлақо ўхшаш бўлиб, уларни фақат бир-биридан генитал органини тузилиши билан ажратиш мумкин.
Янги қўйилган тухум садафсимон, оқ-сариқ ёки яшил рангда, тухум тўплари урғочи қорин охиридан ажратилган, жигарранг туклар билан қопланган. Қурт чиқишдан олдин тухум устки қисми қораяди, ости эса оқаради.
Қуртининг ранги Осиё тунлами қурти рангини эслатади. У фақатгина оғиз аппарати қисмларининг шакли қамда кўкрак оёқларидаги тирноқчаси билан ажралиб туради.
Ғумбаги жигарранг, узунлиги 16 мм атрофида, қанот бошланғичлари, оёқлари, мўйловлари аниқ кўриниб туради. Қорни охири бир жуфт тиканчаси бор.
Биологик хусусиятларн. Зараркунанда одатда ғўзада 7 марта насл бериб ривожланса, Италияда 7-8 марта насл бериши қайд қилинган. Уруғланган урғочи капалаклар баргларнинг орқа томонига 400 ва ундан кўпроқ тўдаларда, жами 4400 тагача, тухум қўяди.
Капалакларнинг узоқ масофаларга учиши қайд қилинган. Ўрта Осиёнинг иқлим шароити бу зараркунанданинг тез мослашишига қулай имкон яратиши мумкин.
Манзарали ўсимликлар гуллари, сабзавотлар ғўза чаноқлари (кўсаклари) ва бошқа зарарланадиган ўсимликларнинг турли қисмлари билан тарқалади.
Карантин тадбирлар Осиё тунламиникига айнан ўхшаш. Миср тунлами феромони 4 хил компонентлардан иборатдир. Цистранс – 9, 11 тетрадециклоцетат тунлам эркак капалакларини узоқ масофадан жалб қилишда айниқса самарали ҳисобланади.
Ўсимликлар карантини ва ҳимояси агентлиги инспекторлари: Хайдаров Жаҳонгир, Ботиров Эркин, Собиров Хуршидбек.
