Кириш. Ёнғоқ ўсимлигидан юқори, сифатли ҳосил олиш учун ёнғоқ биоценозида тарқалган, ҳосилга зарар келтирувчи турли хилдаги зараркунанда ҳашаротларнинг тарқалиш ареали, тур таркибини, зарарлаш даври ва зарар келтириш даражаси, биоэкологиясини чуқур ўрганиб, уларга қарши самарали уйғунлашган кураш чораларини қўллаш яхши самара беради.
Кейинги йилларда ёнғоқ майдонларининг кенгайиб бориши хусусан, интенсив ёнғоқ боғлари барпо қилинаётганлиги сабабли республикамизда қишлоқ хўжалик экинларини жойлашиш тизимида рўй бераётган ўзгаришлар (йиллар мобайнида озиқланиш занжири асосида вужудга келган организмлар тур таркибининг ўзгариши, энтомофагларнинг янги турларини кириб келиши) ёнғоқчиликда мева ҳосилини
зараркунандалардан сақлаб қолишга илмий асосда ёндашишни тақозо қилади. Бунинг учун юқори сифатли, зараркунанда ва касалликларга қарши чидамли навларни экиш, агротехник тадбирларни ўз вақтида ўтказиш ва зарарли организмларга қарши кураш чораларини кўриш зарур. Бунда зараркунанда ҳашаротларга қарши уйғунлашган кураш чораларини олиб бориш муҳим аҳамиятга эгадир.
Тадқиқот материаллари ва услуби. Энтомологик ҳисоблар ва кузатувларни В. Яхонтов, Г.Я. Бей-Биенко, А.А. Захваткин, С.А. Муродов, зараркунандаларнинг зичлигини Ш.Т. Хўжаев услублари асосида олиб борилди [4]. Ҳашаротларнинг зарар келтириш даражасини В.И. Танский услуби бўйича аниқланди.
Таҳлил ва натижалар. Ўзбекистоннинг табиий ва маданий ёнғоқзорларида асосан ёнғоқ мевахўри (Sarrothrypus muscutana Ersch), олма мевахўри (Cydia pomonella L.),
ёнғоқ катта бити (Panaphis juglandis Goeze), ёнғоқ кичик бити (Chromaphis juglandicola Kalt.), вергулсимон қалқондор (Lepidosaphes uimi L.)., ўргимчаккана (Tetranychus urticae Koch.), шаҳар мўйловдори (Aеolesthes sartaSolсk.), саратони (Cicadatra ochreata Mel.) ва ер ари (Megachile maritima) каби зараркунандалар учрайди.
Ёнғоқ дарахтининг асосий зараркунандаларидан ёнғоқ мевахўри, олма мевахўри, шаҳар мўйловдори, ер ари, саратонлар, ёнғоқ охрасимон куяси, ёнғоқ битлари, ёнғоқ
вергулсимон қалқондори, ўргимчаккана катта иқтисодий зарар келтириши республикамизнинг маданий ва ёввойи ёнғоқларида аниқланган.
Ёнғоқ қурти – Sarrothrypys musculana Ersch. тунламлар
Noctudae оиласи, тангақанотлилар Lepidoptera туркумига мансуб бўлиб, олма мевахўрининг биологик шакли ҳисобланади ҳамда Ўзбекистон, Қозоғистон, Украина ва Европа [3] мамлакатларида кенг тарқалган. Зараркунанданинг бу тури эндемик
бўлиб, у ёнғоқ ўсадиган барча ҳудудларда учрайди.
Морфологияси. Ёнғоқ қурти етук капалагининг қанотлари ёзилган ҳолда узунлиги 12-20 мм бўлиб, танасининг узунлиги 8-9 мм, олдинги қанотлари қўрғошинсимон-кулранг тусда, тўлқинсимон, қўнғир ва оқ йўлакли ҳамда чизиқли шакли мавжуд, орқа қанотлари кулранг-қўнғир бўлади. Ўсиб етилган қуртларининг узунлиги 12-18 мм гача етади. Ранги қизғиш ёки оч яшил-қўнғир рангда, боши, олд кўкрак оёқлари ва анал қалқонлари қўнғир,танаси қўнғир, тукли сўгаллар билан қопланган,ғумбаги 11 мм гача, жигарранг, усти оқ, ости ялтироқдир.
Биоэкологияси. Ёнғоқ мевахўри бир йилда икки авлод бериб ривожланади. Айрим шароитларда бу зараркунанданинг бир қисми йилига 3 марта авлод берганлиги аниқланган.
Ёнғоқ қурти дарахт пўстлоғи остида ва пўстлоқ ёриқларида пилла ўраб қишлайди. Айрим шароитларда зараркунанданинг ғумбак ҳолда қишлаб қолганлиги аниқланган.
Биринчи авлод қуртлари апрел ойи охирлари ва май ойи бошларида дарахт танаси ёриқларида ғумбакка айланади. Ҳаво ҳарорати 20-250С бўлганда капалаклар пилла ўрайди. Май-июн ойининг ўрталаригача капалакларнинг учиши давом этади. Оталанган ҳар бир урғочи 40-50 та дан 200 тагача мева ва баргларга тухум қўяди. Тухумни хом ёнғоқга 1-2 тадан қўяди. Тухумларини новдаларга ҳам қўйиши мумкин. 5-10 кундан сўнг тухумлардан қуртлар пайдо бўлади. Тухумдан чиқган қуртлар мева ичига тешиб киради ва ёш новдаларнинг ўзагига жойлашиб олади. Қуртлар 25-30 кун мева эти ва мағзи билан озиқланади; мазкур вақтда қурт меванинг биридан бошқасига ўтиб, 2-3 та ва айрим йиллари 10 тагача мевани зарарлашга улгуради. Мева этини кенг каналлар шаклида кемира бориб, қурт мазкур каналларни қўнғир экскрементлари билан тўлдиради. Бу белги ёнғоқни қурт билан зарарланганлиги белгиси ҳисобланади. Ёнғоқ қурти етук ёшга етгач, мева ёки новдадан чиқиб, тана ва йўғон шохларнинг
ёриқларига кириб, у ерда оқ овал пилла ўрайди ва унинг ичида ғумбакка айланади; бу июнь ойининг иккинчи ярмида содир бўлади. Капалаклар 20-25 кундан сўнг учиб чиқади, улар 3-5 кундан сўнг шох ёриқлари ва меваларга иккинчи авлод тухумларини қўяди.
Ёзги капалакларнинг учиб чиқиш даври июннинг иккинчи ярмидан август ўрталаригача давом этади. Иккинчи бўғин қуртлар мева эти билан, баъзан мева мағзи билан озиқланади. Бу қуртлар августнинг иккинчи ярмидан дарахт танасининг пастки қисми ёриқларида ғумбакка айланади ва шу жойда қишлайди.
Зарарланиб тўкилган ёнғоқдан чиқган қурт ўтлар орасида ва кесаклар орасида ғумбакка айланади. Қуртларнинг бир қисми пилла ўрагандан кейин келгуси йил баҳоргача диапаузага киради.
Ёнғоққа келтирадиган зарари. Зараркунанда ёнғоқ ҳосили кўп бўлган йилларда 20% гача, ҳосил кам йилларда эса 50 ҳатто 80 % гача меваларни зарарлайди. Мевалар икки хил кўринишда зарарланади: данаги қотмаган ёш новдаларда личинка ядро марказини еб қўяди, мевалар тўкилиб қолади. Пўчоғи қотган меваларда қурт фақатгина мева мағзи билан озиқланади, бунда у мева мағзини буткул еб қўяди ва ташқи пўстлоғини қолдиради.
Ёнғоқ битлари (Aphididae) Самарқанд ва Қашқадарё вилоятининг деярли ҳамма ёнғоқзорларида учрайди. Дарахтларда ёнғоқ катта бити (Panaphis juglandis Goeze) ва
ёнғоқ кичик бити (Chromaphis juglandicola Kalt.) учрайди. Улар фақат ёнғоқ дарахтларини зарарлайди. Ёнғоқ битлари дарахт баргларида фаолият олиб боради ва тўқима суюқлиги билан озиқланади. Айниқса ёш ёнғоқ кўчатларига катта зиён
етказади, уларни барглари тўкилиб, қуриб қолишига сабабчи бўлади. Ёнғоқ катта бити (Panaphis juglandis Goeze.) баргларнинг устки томонида, уларнинг марказий томири атрофида чизиқ шаклидаги чўзилган колониялар шаклида бўлади.
Шу сабабли улар кўпгина адабиётларда барг устки битлари дейилган [2.74]. Ёнғоқ кичик бити (Chromaphis juglandicola Kalt.) ёнғоқ баргларининг пастки томонида ҳужайра суюқлиги билан озиқланади. Бу битлар барг остки битлари деб ҳам
юритилади. Кўпгина ҳолларда ёнғоқ етиштирувчилар ушбу зараркунандага унча катта эътибор қаратмайдилар. Катта ёнғоқ битининг 3,5 – 4,0 мм гача, лимон рангли тусда, қанотли ҳашаротнинг бош ва кўкрак қисми қора рангда бўлади. Кичик ёнғоқ битининг узунлиги 1,5 – 2,0 мм гача, оч сариқ тусда, личинкалари оқ рангда бўлиши билан ажралиб туради [2].
Ёнғоқ битларининг дастлабки пайдо бўлиши ва уларнинг ривожланиши март ва апрель ойларидаги ҳаво ҳарорати ва намлиги таъсир кўсатади. Республикамизнинг жанубий
минтақаларида тоғ ва тоғ олди худудларида ҳаво ҳарорати бироз паст бўлиши (ўртача +3-+4 0 С га) ёнғоқ битларини ривожланишини текислик майдонларга нисбатан бироз
кечиктиради. Битларнинг ривожланиши ва кўпайиши учун қулай ўртача ҳаво ҳарорати 18-250С ва намлиги 60-75% ҳисобланади. Битларнинг кўпайиши учун қулай ҳарорат
22-270С эканлиги аниқланди. Ҳарорат 350С дан ошганда личинкаларнинг пайдо бўлиши кескин равишда камайиб кетганлиги қайд этилди.
Ёнғоқ дарахтида дастлабки барглар ҳосил бўлиши билан битларнинг тухумдан чиқиши кузатилади. Бит личинкалари дастлаб дарахтнинг қуёш яхши тушадиган новдаларида
пайдо бўлиб, серҳаракат бўлиб барг томирларида ва унинг атрофида ёпишиб озиқлана бошлайди. Улар озиқа жойини алмаштириб туради. Бу эса уларни энтомофаглардан
ҳимояланиш имкониятини яратади. Битлар кўпайиб уларнинг урғочилари бошқа дарахтларга учиб ўтади ва колониялар ҳолида ёш кичик баргларни сўра бошлайди. Йирик баргларнинг тўқималари қаттиқ бўлганлиги сабабли битлар сийрак жойлашади. Одатда қанотли урғочи битларнинг ранги личинка туғишидан олдин сариқ, туғгандан кейин тўқ сариқ рангда бўлиши кузатилади. Сентябрь ва октябрь ойларида битларнинг ранги тўқ сариқ ва қизғиш сариқ рангларда бўлишлиги қайд этилди. Урғочи битлар эркак зотларга қараганда кўп умр кўради. Самарқанд вилоятининг Ургут тумани тоғ ва тоғ олди худудлари шароитида битлар 10 тадан 15 тагача буғин бериши аниқланди.
Ёнғоқ зараркунандаларига қарши курашда тўкилган меваларни йиғиб олиш, дарахт остига агротехник ишлов беришдан бошланади. Дарахт танасига алдамчи белбоғларни боғлаш, бунинг учун турли матолардан 15-20 см ли белбоғ ясалади ва бирор пиретроиднинг сувдаги эритмаси шимдириб олиб дарахтга боғлаб қўйилади (буни май ойида бажариш лозим).
Август ойининг бошида дарахт таналарининг пастки қисмига ушлаш белбоғлари ўралади. Бу белбоғлар октябрь-ноябрда олиниб улардаги қурт ва ғумбаклар йўқотилади .
Кимёвий ишлов ёнғоқ мевахўрига қарши мева тугунчалари пайдо бўлган даврда. Арриво, 25% к.эм. 0,3 л/га; Суми-альфа 5% к.эм. 1,0 л/га; Данитол, 10% эм.к. 1,5 л/га препаратлар билан ишлов берилади. Ёнғоқ битларига қарши: Дарахтўсимликлар бит тухумлари билан анчагина зарарланганида уларга эрта кўкламда-куртаклар ёзилгунча. Конфидор 20%. эм.к. 0,20 л/га, Фуфанон 57% эм к. 0,6 л/га, Данитол, 10% эм.к. 1,5 л/га препаратлар қўланилади. Ўсиб ривожланиш учун мева дарахтларидан бошқа ўсимликларга кўчиб юрадиган битларни йўқотиш мақсадида кўчатзор ва ёш боғлар
атрофидаги ўтлар йўқ қилинади Хулоса. Самарқанд вилоятларининг тоғ ва тоғ олди
худудларидаги ёнғоқзорларда ихтисослашган зараркунандалар ёнғоқ мевахўри (Sarrothrypys muskulana Ersch), ёнғоқ катта бити (Panaphis juglandis Goeze) ва ёнғоқ кичик бити (Chromaphis juglandicola Kalt.) кенг тарқалган. Кимёвий ишлов ёнғоқ мевахўрига қарши мева тугунчалари пайдо бўлган даврда Арриво, 25% к.эм. 0,3 л/га; Суми-альфа, 5% к.эм. 1,0 л/га; Данитол, 10% эм.к. 1,5 л/га препаратлар билан ишлов берилади. Дарахтлар бит тухумлари билан анчагина зарарланганида уларга эрта кўкламда(куртаклар ёзилгунча) Конфидор 20%. эм.к. 0,20 л/га, Фуфанон 57% эм к. 0,6 л/га, Данитол, 10% эм.к. 1,5 л/га препаратлар қўлланилади.
Убайдуллаев Ҳасан Тошпўлат ўғли, магистр, Шукурова Махлиё Қобил қизи, магистр,
Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети Агробиотехнологиялар ва озиқ-овқат хавфсизлиги институти, Умурзаков Элмурод Умурзакович, қ.х.ф.д., профессор, Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети.
Манба: «Agro kimyo himoya va o’simliklar karantini» журнали. №5. 2023
