Жаҳонда озиқ-овқат маҳсулоти сифатида помидор экини дунёнинг 100 дан ортиқ мамлакатларида этиштирилиб, дунё аҳолисининг озиқ–овқатга бўлган талабини маълум даражада қондирмоқда. Помидор ўсимлиги инсон ҳаётида катта аҳамиятга эга бўлиб, озиқ–овқат ратсионида муҳим ўрин тутади. Аҳолини бу маҳсулотлар билан йил давомида узлуксиз таъминлаш учун уларнинг ҳосилини касаллик ва зараркунандалардан самарали ҳимоя қилишнинг усул ва воситаларини излаб топиш муҳим аҳамият касб этади. Помидор Республикамизнинг барча вилоят, туманлари фермер хўжаликларида ва аҳолининг шахсий томорқаларида этиштирилади. Бу экинда турли хил касаллик ва зараркунандалар кўп миқдорда учрайди ва катта зарар келтиради.
Дунёда бугунги кунда иссиқхона шароитида помидор экинини бир неча турдаги зараркунандалар зарарлаб, ҳосил миқдорини камайтириб, унинг сифатини бузмоқда. Бундай зараркунандаларга помидор куяси (Тута абсолута Мейр.) ни олиш мумкин. Шунинг учун бу зараркунандаларнинг биологик ривожланиш хусусиятларини ва зарарини ўрганиб, зараркунандаларга қарши олиб бориладиган кураш чораларини илмий асослаб, иқтисодий тежамкор ва атроф–муҳитга кам захарли усул ва воситалар мажмуини яратиш талаб этилади.
Республикамизда помидор экинини этиштиришда зараркунандалардан ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш асосида экин ҳосилини сақлаб қолиш муҳимдир. Помидор экинини этиштиришда зараркунанда ва касалликларнинг зарари таъсирида умумий ҳосилнинг кўп қисми 10% дан 90% гача йўқотилиши мумкин. Шу сабабли мамлакатимизда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, жаҳон бозорида ўз ўрнига эга илмий асосланган технология ва воситалар асосида маҳсулотларни этиштириш муҳим аҳамият касб этади.
Помидорнинг энг хавфли зараркунандаси Помидор куяси асосан помидорнинг барги, меваси, ўсув нуқталари, идиз бўғизлари ва барра шохчалари билан озиқланиб, зарар этказади. Кураш тадбирлари ўз вақтида ўтказилмаса, 50-60 фоиз ва ундан ҳам кўпроқ помидор ҳосилига зарар етказади. Бошқа итузумдош экинлар (картошка, тамаки, бақлажон, қалампир) ва бегона (бангидевона, физалис, итузум, мингдевона, белладонна ва бошқа) ўтлар билан ҳам озиқланади. Иссиқхоналарда ва очиқ далаларда экилган помидорни бутун ўсув даврида зарарлайди. Куя қуртлик (личинка) босқичида зарар этказади. Бу босқич 12-15 кунда якунланади. Озуқа етарли бўлса қуртлари диапаузага кирмайди. Қуртлари барг ва поя тўқималари билан озиқланиб, ўзига хос катта, нотўғри шаклли доғларни ғовакларни ҳосил қилади. Ғоваклар орқали ўсимлик тўқималарига ҳар хил микроорганизмлар, кўпинча замбуруғлар кириб, барглар ва мевалар чириши ва моғорлашига олиб келади. Мевалар ўсув даврида ёки сақлаш пайтида чириб кетишига олиб келади.
Помидор куяси ва унинг ҳаётий шакллари:
1-капалаги
2-тухуми
3-қурти
4-ғумбаги
Помидор куясининг капалаги кечалари учади, кундузлари барглар орасида яшириниб олади. Куянинг урғочи зоти бир йилда жами 300 тагача (ўртача 260 та) тухум қўяди. Одатда тухум қўйгандан кейин 4-7 кундан сўнг ундан личинкаси (қурти) чиқади. Помидор тухумларининг тахминан 73% ни баргларга, 21% ни барг томирчалари ва пояларга, 5% ни гулкосабаргларга ва 1% ни меваларга қўяди. Қурти энди чиққанида оқиш-сарғиш тусли, узунлиги 0,5 мм, боши қора, 2-4-ёшларида нимранг ёки сарғиш-яшил тусга киради, 4-15 (ўртача 8) кун яшайди ва бу вақтда 4-ёш ўтади. Этилган личинканинг узунлиги 8-9 мм, у ипак ўраб, ғумбакланади. Ғумбакланиши тупроқда ёки ўсимлик қолдиқлари орасида, баъзан зарарланган ва ўралган барглар устида ипаксимон пилла ичида 10 кун давомида ўтади. Баргларда ғовак ичида ҳам ғумбакланиши мумкин.
Зараркунанда тухум, ғумбак ёки этук зот шаклида қишлаши мумкин. Куя ривожланиши учун энг паст ҳарорат 9°С, энг қулай 20-27°С. Бир авлоднинг умри 30-35 кунда, қулай ҳароратда 24 кунда, 14°С да 76 кунда якунланади.
Сўнги йилларда дунёда помидор ўсимлиги зараркунандаларига қарши курашда бир қатор устувор йўналишлар бўйича изланишлар давом этмоқда, жумладан: помидорда учрайдиган адвентив тур зараркунандаларнинг биоекологияси, ривожланиш хусусиятлари, уларнинг кўпайиш омилларига доир тадқиқотлар бўйича маълумотларни тўплаш; экологик хавфсиз бўлган микробиологик препаратлардан фойдаланиш имкониятларини ошириш ва кенг жорий этиш; турли гуруҳга мансуб замонавий кимёвий инсектитсидларнинг биологик самарадорлигини аниқлаш; сабзавот зараркунандаларига қарши курашда уйғунлашган кураш тизимини такомиллаштириш ҳамда ишлаб чиқаришга кенг тадбиқ этиш кабилардан иборат.
Қарши кураш усуллари Феромон тутқичлардан мониторинг мақсадида қўлланилганда, Тутасан феромон тузоқларида 5-6 дона капалаклар кўрилганда кимёвий ишлов берилиши керак.
Кимёвий усулни ишлатиш помидор кўчатлари экилишидан олдин кўчатлар имидаклоприт та`сир этувчи моддаси (Аваланчи, Гаучо ) билан сувли эритма тайёрлаб олиб кўчат илдизлари ботириб олинади,бу қилинган тадбир помидор илдизидан танасига сингдирилади ва куяни зараридан 10-12 кун сақлайди. Зараркунанда капалакларини нисбатан оддий (арзон) препаратлар (Атилла, Сиперметрин, Карбафос ва. х) ёрдамида қириб ташласа бўлади.Аммо ўсимликда зараркунанданинг қуртлари пайдо бўлса (барг орасидаги қуртни ўлдириш қийин), энг самарали бошқа замонавий дориларни ишлатиш тавсия этилади, Такуми, Капито, Кораген препаратлари билан ишлов ҳар 10-12 кунда амалга оширилади.
Назирова Гулнорахон Орифжон қизи
Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти
Ўсимликлар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари
карантини кафедраси магистранти
Фойдаланилган адабиётлар:
- Маматов К.Ш., Хўжаев Ш.Т. Помидор куяси ҳавфли зараркунанда.
// Ўсимликлар ҳимояси ва карантин, 2015 – № 2.Б. 9. (06.00.00; № 11).
- Маматов К.Ш. Помидор куяси. //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги
журнали, 2016 – № 3. (11). Б. 37. (06.00.00; № 4).
- Бобобеков Қ., Маматов К. Помидор куясига қарши кураш тадбирлари. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги, 2017 – № 4. Б. 12–13. (06.00.00; № 4).
