ЭЧКИЛАРДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР ВА УЛАРНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

1. Эчкилардан ишлаб чиқаришда турли мащсулотлар олинади
булар жумласига:жун, тивит, сут, гушт, ёг, тери ва гунг каби маҳсулотлар
киради.
Жун эчкиларнинг танасини копловчи ва барча ташки мухитдан уларни саклайдиган бир копламдир. Мамлакатимизда, МДХ – да ва хорижий давлатларда жун ишлаб чиқарилиш бўйича эчки жуни иккинчи
ўринда туради. Эчкилардан олинадиган жун дагал ва ярим дагал гуруҳларига бўлинади. Дагал жун асосан турли шажардаги эчкиларидан ва тивит йўналишидаги эчкиларни кирикиш натижасида олинади. Ярим дагал жун иккига бўлинади текис (бир хил) ёки нотекис (аралаш). Текист, бир
хил жунларни асосан ангор, рус, ўзбек, киргиз, тожик, жундор эчкилардан ва уларни дагал жунли эчкилари билан чатиштириш натижасида етказилган дурагайларидан олинади.
Эчки жунининг таркибида қуйидаги жун толалари мавжуд: тивит, қилтик, оралик, курук, улик, песига, коплавчи ва химоя этувчи толалар.
Тивит толаси юмшоқлиги, жингалаклиги, ингичкалиги ва яхши игирувчанлик белгилари билан ифодаланади. қилтик толаларида жингалаклар учрамайди. +илтиқ толаларида жингалаклар учрамайди,
қилтиқ йигирилиши суст, узунлиги бўйича энг узун тола. Оралик толалар жингалак бўлиб диаметри 30 мкм, технологик хусусиятлари бўйича тивит ва қилтик толаларини ўртасидаги позицияни эгаллайди.
Ярим майин, бир хил, ёки текис бўлган эчки жунлари саноатда могер ёки тифтик номи билан юритилади. Бундай жуннинг йигирилиш хусусиятлари яхши. Бу жун берувчи эчкиларига Рус, Тожикистон,
Ўзбекистон, Киргизистон ва хокоза жундор эчки зотлари киради. Бу эчкиларни жуни биртекис бўлиб майинлиги (ингичкалиги) бўйича 50-46 сифатга тенг, яхши хусусиятларига эга ва ялтирайди, жунининг узунлиги 20см бўлиб саноатда турли буюмлар свитр, кафталар, шапкалар, шарфлар ва х.к. ишлаб чиқилишида ишлатилади.
Эчки жуни 2259 – 78 андозасига биноан қуйидагича бўлинади:
тури бўйича (дагал ва ярим дагал), холати (нормал ёки ифлос), ранги бўйича (ок, кук ва рангли). Жунларни турли усимликлар билан ифлосланиш даражаси 3 фоиздан ошмаса бундай жун холати бўйича
нормал деб щисобланади : агарда 3 фоиздан ошса жун холати бўйича
ифлос деб қабул қилинади.
Эчкичиликда жун қирқишни ташкил этиш ва ўтказиш энг муҳим зоотехния тадбирларидан биридир. Бу тадбир барча жун ва тивит йўналишидаги эчкичиликда олиб борилади. Бу тадбир апрель ойида,
Шимолий – Шаркий минтақаларда майнинг охирида июнинг бошида
ўтказилади. қирқимга таёргарлик икки ой олдин бошланади ва унда турли тадбир ва таьмирлаш щамда қирқимчиларни укитиш ва қирқим жойларни зарур асбоб ускуналари билан жищозлаш колаверса қўйларни чумилтириш ванасини ташкил этиб чумилтириш ва қирқим жадвалини тузиш ва щар
бир чупонга уни етказиш щамда унга катьиян риоя қилиш. Ташкилий ишлар қирқимни бошланишига 2-3 кун коларок тула тугатилиши зарур.
Эчкилар оддий кул кайчисида ёки махсус аппаратлар оркали қирқилади (ЭСА-1 ДЭСА-12 ва х.к.). қирқимга ажратилган эчки суруви иложи борича шу куни қирқимдан чикиб кетиши таьминланади, қирқим
асосан куннинг ёруг вақтида олиб борилади, ёруглик кам бўлса унда суний ёругликлар ишлатилиши тавсия этилади.
Жунни қирқишда яхлит олинишига харакат қилиш лозим бир жойдан икки маротаба қайчини ёки машинкани юргизиш мумкин эмас  чунким олинган жун подсечка бўлиб ип эгирилишига ярамайди ва нуксон деб щисобланади. Илк бор қирқимга ёш эчкилар киритилади (4-5 ойлик урғочи ва эркак улоқлар) булардан поярка жуни олинади. Бу жинсий гуруҳдан сўнг қирқимга ахталанган такалар, ундан кеин наслли такалар ва энг охирида она эчкилар киритилади.
Ҳар бир эчкини жуни табакаланиш столида 2252 – 78 давлат андозасига биноан табакаланиб узининг холати, сифати, толасининг тоза чиқими, ингичкали, жингалаклиги бўйича синфларга бўлинади. Сўнгги этапда синфларга ажратилган жунлар туси, типи ва тури бўйича прессподбаршик оркали тойланади ва махсус трафарет ишлатилиб маркировка қилинади ва омборда сотилгунга ёки топширилгунча
сакланади.
қирқими тугагач эчкилар курикдан ўтказилади ва терилари кесилган барча эчкиларнинг яраси дезинфекция қилинади ва об-ҳавони холатига биноан шамоллашдан ва иссиқ ўтишидан сакланади. Ундан сўнг
махсус креолин ваналарда чумилтирилиб яйловга чиқарилади.
2. Тивитга технологик хусусиятлари бўйича тенг келадиган тола
йўқ. Бу мащсулот асосан тивит берувчи эчкиларидан олинади, куйлардан олинадиган майин жунларга нисбатан юмшок, майин, енгил, бундан тайёрланган буюмлар жуда оригинал, чиройли ва иссиқ сақлайди. Тивит жуда яхши эгирилиш хусусиятига эга бу мащсулот асосан бахор фаслида тивит берувчи эчкиларни тараш йўли оркали олинади ва иккига бўлинади,
таралган ва қирқиб олинган (джебажнў). Эчки тивити барча физик хусусиялари билан ифодаланади:
қалинлиги, жингалаклиги, узунлиги, мустахкамлиги, эластиклиги, чузувчанлиги, кайишкоклиги толасининг тоза чикими ва намдорлиги шуларнинг жумласидандир. Эчкиларни тивитини табакалашида 2260-78
давлат андозаларига амал қилинади.
Эчки тивити асосан Оренбугр ва Дун буйи ҳамда улар дурагайларидан олиниб холати бўйича нормал ва ифлосланган гуруҳларга бўлинади. Нормал тивитнинг таркибий қисми турли усимликлар билан
ифлосланиши 1,5 фоиз бўлади агар ундан ошиг бўлса ифлосланган гуруҳга  киритилади. Эчки тивит уч гурущга ажратилади
а) Биринчи тарашда олинган тивит – таркибий қисмида тивит кесакчалари учрамайди ёки
унинг микдори умум тивит микдорини 10 фоизини ташкил этади. Улик тола эса
тасаддуфан учрайди ва тивит биринчи синфга киритилади.
б) Иккинчи тарашда олинган тивит – таркибий қисмида 10 дан 20 га фоизгача килтик ва
тивит киосчалари мавжуд, улик толалар эса тасодифан учрайди ва иккинчи синфга
киритилади.
в) қирқиш натижасида олинган тивит – таркибида 20 – 30 фоиз қилтик тола учрайди ва
учинчи синфга киради. Унинг таркибий қисмида қилтик толасинининг микдор 30 – 40
фоизни ташкил этса бундай тивит туртинчи синфга киритилади жуда кўп думаланган
(кийгизланган) тивит эса брак деб щисобланади.
Тивит тараш жуда ўзига хос мавсум деб щисобланади. Тадбирнинг асосий мақсади эчкиларни таббий тулаш пайтида тивитини тараб олиш
йўли билан тўплашдан иборат. Тивит асосан тивит берувчи ва дагал жунли
эчкиларидан щамда уларнинг дурагайларини таралиши оркали олинади. Эчкиларни тивитини таралиши асосан кишни охири ва бахорни бошланишига тўғри келади, бу тадбирни аниқ вақтини белгиланиши
эчкиларни тивитини табиий тулаши билан бевосита боғлиқ. Тивит биологик хусусиятига кўра кузда ва кишда бирмунча усади ва эрта бахорда бирдангина ёки бутунлай тушуб кетади ва ўз сифатини йўқотиб қуяди, шуни инобатга олган холда унинг тарашининг аниқ вақтини белгилаш
жуда катта ащамият касб этади. Шул сабабли тивит таракланиш вақтида бирмунча даражада пишган бўлиши қилтик эса таралмай махкам туруши ва тивит ифлосланмаслиги мущим ащамиятга эгадир.
Тивит фақат махсус тароклар оркали кулда таралади, тароқлар икки турда бўлиб эчкиларни тарашида ишлатилади: Шундан биринчиси асосан тивитни тараш учун ишлатиладиган тароқ бўлиб тишлари бир
мунча сийрак жойлашган. Иккинчиси тишлари зич бўлиб қилларини
тароклаш учун ишлатилади. Тивит тароклаб олиниш чо`ида унга битта асосий талаб қуйилади
буда эса унинг тозалигидир. Бу кўрсаткич атроф – теваракдаги ифлосликларидан эмас балким эчкилар ўзидан чикадиган ифлосликларидан тоза бўлиши керак. Шул сабабли тивитни таббий
туллаши бошлангунга қадар тараш лозим. Тарашни февраль ойининг охирида бошлаш керак, чунки айнан бу вактга келиб тивит ўсишдан тўхтайди ва туллайди.
Эчкиларни тивитини икки марта тараш тавсия этилади : биринчи марта тивит «пишим» даврига еткандан то тулаш бошлангунгача, иккинчиси эса таббий холатда эчкиларни тулаши бошланганида ёки
биринчи тарашдан 15 – 20 кун ўтгандан кейин. Тивит махсус ажратилган жой ёки биноларда, брезент ёки дагал матолар тушалган майдонларда тараб олиниши мақсадга мувофиқдир. Эчкилар таралишидан олдин 10 – 12 соат муддатида оч тутилади ва сув щам ичкизилмайди. Уларни бадани турли ифлосликлардан тозалиниши тавсия этилади, жунлари курук бўлиши шарт, чунки хул бўлса таралган тивит сакланган даврида сифатини йўқотади.
Эчкиларни тараб олиш учун уларни ён бошига ётказиб уч оёклари бойланади ёки булмаса шохидан ип билан махсус козиқларга бойлайдилар.
Тивит таралиш даври асосан эчкиларни бугозлигини иккинчи ярмига тў`ри келади шул сабабли уларни соғлигини сақланишига жуда ихтиёткор бўлиши тавсия этилади. Энг биринчилар каторида она эчкилар тараб олинади ундан сўнг эса такалар ва еш эчкилар. Тараш аввало буйиндан бошланиб нвбати билан кукрак, елка, кукрак, бикин ва орка қисми буйлаб олиб борилади ва тараб олгач эчки кейинги ен бошига етказилиб уша тартибда тараш давом эттирилади.
3. Сут бу соғин давридаги эчкиларни сут безларида ишлаб чиқариладиган мащсулотдир. Эчки сути сигирларнинг сутига нисбатан туйимли бўлиб таркибидаги қуруқ модда, ёғ, оқсил ва минерал моддалар
микдори бўйича устивор, қўй сутига нисбатан эса паст. Аминокислоталар таркиби бўйича эчки сути аёл сутига яқин. Тоза ва янги олинган сут ёш гудакларни ошкозон ва ичак касалликларии даволанишда ишлатилади. Абу Али Ибин Сино шуни такидлайдиким кари одамларда эчки сутини озиқ овкат сифатида ишлатилиши уларни сил ва туберкулез каби касал- ликларидан саклайди колаверса модда алмашувини яхшилайди ва улар узларини енгил ва яхши хис қиладилар. Эчки сути табиий холда озиқ овкат
сифатида фойдалидир чунки эчкилар оспа, туберкулез ва гума (вафо) касалликларга чалинмайди. Эчки сутини ишлаб чиқаришда № 70 – 39 прейскуренга амал қилинади унинг сотилиши ва топширилиши эса 13 -27 – 749 андоза бўйича амалга оширилади. Сўнгги йиллардан бошлаб эчки сутини тайёрлашда ва сотишда 362 -68 давлат андозасига амал қилинмақда.
Эчки сути кўпинча натурал ёки булмаса бошқа щайвонларни сути билан қўшилган щолда ишлатилади. Адабиёт маьлумотларига кўра эчки сутидан нафақат озиқ овкат сифатида фойдаланилиб келинган, қолаверса бу сут ёввойи щайвонларнинг болаларини боқишда ва юксак наслли отлар етиштирилишида щам ишлатилиб келинган.
Эчки сутидан турли сут мащсулотлари ишлаб чиқилади ва бу мащсулотлар ўзларининг туйимлилиги билан эьтиборга сазовор бўлиб жуда кенг истемол қилинади. Бу мащсулотлар жумласига простокваша,
сливки, ёғ, сирлар, бринза, пикарино, кочкавал, рокфор, қолаверса Марказий Осие мамлакатларида шу жумладан жонажон ватанимиз Ўзбекистон Республикасида щам эчки сутидан, катик, чакки, сузма, курт,
творог, айрон ва бошқа озиқ овкат мащсулотлари ишлаб чиқилиши кенг тарккий этган.
Эчки сутлари юкоридаги қайд этилган 362 – 68 давлат андозасига биноан табақаланилади ва тозалиги, зичлиги, огирлиги, кислоталиги, аччик, ширин, такир кўрсаткичлари бўйича биринчи ёки иккинчи сортларга ажратилади.
4. Эчки гўшти ўзининг туйимлиги ва мазаллиги бўйича қўй гуштига ухшашли. Шу сабабли сотувда бу гуштлар бир текис ассортиментда сотилади. Бурдокига боқилган эчкиларни гушт куй гуштига
нисбатан ёгдор ва барча кўрсаткичлари бўйича куй гуштидан устивор туради. Энг мазалли ва сифатли гушт 7 – 10 ойлик яйловда семиртирилган улоқ ва охта қилинган такаларидан олинади. Ёғ кислоталарининг микдори бўйича эчки гушти куй ва карамол гуштига ухшашлидир лекин эриш хароратини пастлиги билан улардан фарк этади. Эчкилардан олинган ёгда хеч қандай таьам ва хид булмайди, карри такаларни ёги озиқ овкат сифатида ишлатилмайди ундан техник мақсадида фойдаланиш мумкин.
Эчки гушти ўз теркибида А (ританол), В1 (тиамин) ва В2 (рибофлавин) витаминлари бўйича бошқа қишлоқ хўжалик щайвонларини гуштидан устиворлик қилади. Эчкиларни гуштдорлиги асосан уларнинг тирик ёки
ҳаёт даврида урганилади ва аниқланади.
Эчкиларнинг семизлик даражаси 5111-55 андоза талаби-га кўра аниқланади ва улар қуйидаги категорияларга бўлинади:

Ўртадан юкори- бел ва думғоза қисмидаги мускуллар кул билан чамала-нишида яхши ривожланган, бел ва думгоза қисмидаги умуртка погоналари суяклари буртиб чиқмай, ягири кам холда буртиши мумкин,
бел қисмини терисининг остидаги ёғ тўплами кулда яхши аниқланади, бели ва кавургалар орасидаги ё` туплами ўртача.
Ўрта семиз – даражасидаги эчкиларни бел ва думгоза қисмидаги мускулларини ривожлниши ўртача, мақлок ва бел қисмидаги умуртка погонасининг суяклари енгил буртиган, думгозасининг погона суяклари
аниқ буртиган, бел қисмида ёғ туплами ўртача, колган жойларида эса кам тупланган.
Ўртадан паст – мускулллари яхши ривожланмаган, бел ва думгоза қисмидаги умуртка погонасини суяклари, кавургалари буртиган, ягир ва мақлок суяклари аниқ буртиб чиккан тери остидаги ёг туплами кул билан
чамаланмайди кайид этилган семизлик даражасидаги талабларга жавоб бермайдиган эчкилар семизлик даражаси бўйича аррик категориясига киритилади.
Эчкиларнинг гушт мащсулдорлиги бу кўрсаткичлардан таш-кари қуйидаги кўрсаткичлар билан ифодаланади: нимталанмаган гушт массаси, ички ёки чарим ёг массаси, суйим массаси, суйим чикими, нимтадаги суяк ва мускулларнинг (гушт) муносабатлари щамда мускул ва ёғ тукималари,
гуштнинг химиявий таркиби, куш мащсулотлар сифати ва чикими шулар жумласидандир.